رسم الخط شیمی

در يك‌ تقسيم‌بندي‌ كلي‌ مي‌توان‌ واژگان‌ شيمي‌ را به‌ دو بخش‌ اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي3 و مفاهيم‌ غيراسمي‌4 تقسيم‌ بندي نمود. براي نوشتن‌ اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي در زبان‌ فارسي چاره‌اي‌ جزحرف‌نگاري5 آن ها نداريم‌ و در مورد مفاهيم‌ غيراسمي‌ مي‌توان‌ با توجه‌ به‌ ويژگي هاي‌ زبان‌ فارسي‌ اقدام ‌به‌ معادل‌گذاري‌ نمود.
    رسم ‌الخط اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ در زبان‌ فارسي‌ يكي از معضلات فعاليت هاي واژگاني در زبان فارسي است، زيرا اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ قابليت‌ معادل‌گذاري‌ ندارند و در زبان‌ فارسي‌ ‌بايد‌ حرف‌نگاري ‌شوند. اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ حجم‌ بزرگي‌ از مجموعة‌ واژگان‌ شيمي‌ را تشكيل ‌مي‌دهند. اين‌ اسامي‌ بدليل ‹ اسم› ‌‌‌ بودنشان‌ معادلي‌ در زبان‌ فارسي‌ ندارند، درست‌ به‌ همان‌ دليلي‌ كه‌ مثلاً ‹ حسن›  در هر زباني‌ همان‌ ‹ حسن‌› تلفظ مي‌شود ولي‌ با الفباي‌ زبان‌ مورد نظر نوشته‌ مي‌شود. حرف‌نگاري‌ را مي‌توان‌ چنين‌ تعريف‌ نمود نوشتن‌ حروف‌ زبان‌ مبدأ با حروف‌ زبان‌ مقصد براساس‌ تلفظ حروف‌ در زبان‌ مبدأ.

 تقريباً تمامي اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي در زبان‌ فارسي‌ از زبان‌ انگليسي يا فرانسوي به فارسي‌حرف‌نگاري‌ شده‌اند. به‌ علت‌ ويژگي هاي‌ خاص‌ رسم‌الخط زبان‌ فارسي‌، ممكن‌ است‌ يك‌ نام‌ مشخص‌ از يك‌ مادة‌ شيميايي‌ به‌ صورت‌هاي‌ مختلفي‌ ظاهر شود. نايكساني‌ رسم‌الخط فارسي‌ كه‌ به‌ علت‌پيروي‌ نكردن‌ از يك‌ استاندارد رسم‌الخط براي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ به وجود مي‌آيد باعث‌ مي‌شود كه در ثبت و ذخيره سازي و در نتيجه در بازيابي‌ اطلاعات‌ شيمي مشكلات فراواني به وجود آيد.
    توجه‌ داريم‌ كه‌ حرف‌نگاري‌ با آوانگاري‌6 متفاوت‌ است‌. آوانگاري‌ را مي‌توان‌ چنين‌ تعريف‌ نمود]: نوشتن‌ آواهاي‌ زبان‌ با حروف‌ بين‌المللي‌ آوانگاري ‌(آي پي اي(. در بسياري‌ از فرهنگ‌هاي‌ لغات‌ از علائم «آي پي اي» براي نمايش‌ تلفظ كلمات‌ استفاده‌ مي‌كنند. در زمينة‌ شيمي‌، اخيراً فرهنگ‌هاي‌ معتبري‌ به‌ زبان‌ انگليسي‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌اند و از اين‌ علائم‌ استفاده‌ كرده‌اند]
   بعنوان‌ نمونه‌ ، حرف‌نگاري‌هاي‌ متفاوتي‌ از اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ در زبان‌ فارسي‌، كه‌ از متون مختلف شيمي استخراج شده اند ارائه مي شوند:
متانل  ؛  ‌متانول                                         ‌Methanol
آلومينيم ؛   ‌آلمينيم ؛ ‌آلومينيوم ؛  ‌آلمينيوم           ‌Aluminum
كينون ؛  ‌كوينون‌                                             Quinon
برميد ؛   برمايد                                           Bromide             
برومو ؛   برمو                                                 Bromo
مثال‌هاي‌ بسياري‌ از اين‌ دست‌ وجود دارند. به منظور استاندارد كردن‌ و يكسان‌سازي‌ اين ‌رسم‌الخط هاي‌ متفاوت‌، ‌مي‌توان‌ شيوه‌هاي‌ متفاوتي‌را قرار داد نمود. در پژوهش‌ حاضر ما شيوة‌ مركز نشر دانشگاهي‌ را ملاك‌ عمل‌ قرار داده‌ايم‌ و در مواردي ‌كه در آنجا قراردادي‌ را نيافتيم‌ با مراجعه‌ به‌ ترجمه‌هاي‌ فارسي‌ متعدد از متون‌ شيمي‌ اعم‌ از كتب‌ درسي‌و فرهنگ‌ها، شيوة‌ خاصي‌ را قرار داد نموديم‌ كه‌ ذكرخواهيم كرد. در هر صورت‌ به‌ نظر مي‌رسد به دليل‌تفاوت‌هاي‌ بسيار چشمگيري‌ كه‌ در رسم‌الخط اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ در زبان‌ فارسي‌ مشاهده‌ مي‌شود و اهميت‌ يكسان‌سازي‌، ‌بايد‌ پژوهش‌ مستقلي‌ در اين‌ زمينه‌ انجام‌ پذيرد]
 قراردادهاي‌ مركز نشر دانشگاهي:
    الف‌) نام هاي‌ عناصر مجرد شيميايي‌، آن هايي‌ كه‌ ضبط لاتين‌ آن ها به‌ "-ium" ختم‌ مي‌شود، جزء آخرآن ها در فارسي‌ با املاي‌ «- يم‌ » و همة‌ اجزاي‌ يوني‌ مختوم‌ به‌ "-ium" با املاي‌ « ـ يوم » نوشته‌ مي‌شوند: سديم‌، راديم‌، آلومينيم‌، آكتينيم‌، هليم‌، گاليم‌، تاليم‌، ... و نه‌ به‌ صورت‌ سديوم‌، راديوم،‌ و ... ؛ نمك‌ آمونيوم‌، كربنيوم‌، برمونيوم‌، هالونيوم‌، اكسونيوم‌، و ... و نه‌ به‌ صورت‌ آمونيم‌، كربنيم‌ و...
    ب‌) همة‌ الكل‌ها كه‌ ضبط لاتين‌ آن ها به‌ "-ol" ختم‌ مي‌شود، جزء آخر آن ها در فارسي‌ با املاي‌ «ـ ول‌ » نوشته‌ مي‌شوند، جز همان‌ الكل‌ سنتي؛ مانند: متانول‌، اتانول‌، پنتانول‌ و... و نه‌ به صورت متانل‌، اتانل‌، پنتانل،‌ و ...
    ج‌) كربوهيدرات هايي‌ كه‌ ضبط لاتين‌ آن ها به‌ "-ose" ختم‌ مي‌شود، جزء آخر آن ها در فارسي‌ به‌ صورت‌ « ـ وز » نوشته‌ مي‌شوند؛ مانند: گلوكوز، فروكتوز، سلولوز، مالتوز، لوولوز، گالاكتوز، و ... و نه‌ به صورت‌ گلوكز،فروكتز، سلولز، و ...
   قراردادهاي‌ ما]:
    در پروژة‌ حاضر علاوه‌ بر رعايت‌ قراردادهاي‌ فوق‌، قراردادهاي‌ زير‌ نيز مورد عمل‌ قرار گرفتند:
     ه‌) اسامي تركيبات‌ شيميايي‌ كه‌ ضبط لاتين‌ آن ها به "ene"ختم‌ مي‌شود و قبل‌ از"ene"يكي‌ ازاعداد رومي‌، دي‌،تري‌، تترا، و ... قرار دارد، جزء آخر آن ها در فارسي‌ با املاي‌ «ان‌» و   بصورت‌ جدا (غيرچسبيده‌) از اجزاي قبلي‌ و نزديك‌ به‌ آن ها، يعني‌ بدون‌ فاصله‌ نوشته‌ مي‌شود:
سيكلودكاتتراان     ‌ Cyclodecatetraene
سيكلو اكتادي‌ان           ‌Cyclooctadiene       
« دي‌ان » و نه‌ بصورت‌ «دين»
    و ) اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ چند كلمه‌اي‌ به‌ لحاظ تقدم‌ و تأخر، به‌ همان‌ ترتيبي‌ كه‌ در ضبط لاتين‌ آمده‌اند در نگارش‌ فارسي‌ هم‌ آورده‌ شدند؛ مانند:
« سرب‌ ژرمانات »       ‌Lead germanate     و نه‌ « ژرمانات‌ سرب‌ »
« مالونيك‌ اسيد »            Malonic acid      و نه‌ « اسيد مالونيك‌ »
« منيزيم‌ هيدروكسيد »     Magnesium hydroxide  و نه‌ «هيدروكسيد منيزيم‌ »

قواعد خاص و دقيق نامگذاري مواد شيميايي
   قواعد نامگذاري‌ مواد شيميايي‌ بسيار ريز و دقيق‌ هستند و ملاحظات‌ متعددي‌ را شامل‌ مي‌شوند، مانند گروه‌هاي‌ عاملي12، نحوة آرايش‌ اتم ها13، موقعيت‌ استخلاف ها14، موقعيت‌ پيوندها15، تقارن‌مولكولي‌16، استريوشيمي‌17 (شيمي‌ فضايي‌)، صورت هاي‌ ايزومري‌18 ، و ده‌ها موضوع‌ ديگر. وجود بيش‌ از يکصد و ده عنصر در طبيعت‌، موقعيت‌هاي‌ بسيار متنوع‌ آرايش‌ اتم ها در مولكول‌ و نيز آرايش‌ مولكول‌ها در تركيب‌، باعث‌ به كارگيري‌ علائم‌ متعدد و متنوع‌ توسط «ايوپاك‌» شده‌ است‌. به كارگيري‌ قواعد نامگذاري نظام مند‌ باعث‌ مي‌شود كه‌ به‌ هر مادة‌ شيميايي‌ يك‌ نام‌ ويژه‌ تعلق‌ گيرد]


· اسامي چند كلمه اي تركيبات شيميايي
  وجود يا نبود فاصله‌ در بين‌ كلمات‌ بسيار اهميت‌ دارد و در رسم‌الخط فارسي‌ براي‌ جلوگيري‌ از ريزش‌ اطلاعات‌ در هنگام‌ بازيابي‌، ‌بايد به‌ اين‌ نكته‌ توجه‌ كرد. بعنوان‌ مثال‌ نام‌ مادة ‌شيميايي ‌ Hexadecyltrimethylammonium bromide در زبان‌ انگليسي‌ فقط از دو كلمه‌ تشكيل‌ شده،‌ ولي‌ در زبان‌ فارسي‌ به‌ صور مختلف‌ مي‌توان‌ بين‌ كلمات‌ حرف‌نگاري‌ شده‌ فاصله‌گذاري‌ كرد و بديهي‌ است‌ در يك‌ مجموعه‌ واژگان‌ ارائه‌ شده،‌ ‌بايد‌ فرم‌هاي‌ مختلف‌ به‌ يك‌ صورت‌ صحيح‌ و استاندارد يكسان‌ شوند. در حرف‌نگاري‌ اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ كه‌ چند كلمه‌اي‌ هستند ‌بايد از فرم‌ انگليسي‌ كلمه‌ الگوبرداري‌ نمود و مثلا در مورد تركيب‌ شيميايي‌ فوق‌، فرم‌ صحيح‌ حرف‌نگاري‌ از نظر فاصله‌گذاري‌ بين كلمات‌ به شكل‌ زير خواهد بود: هگزادسيل‌تري‌متيل‌آمونيوم‌  برميد .
   توجه‌ داريم‌ كه‌ در مثال‌ فوق‌ (همانند املاي‌انگليسي‌) فقط بين‌ دو كلمة «آمونيوم»‌ و «برميد‌» فاصله‌ گذاشته‌ايم‌. نوشتن‌ اين‌ اسم‌ به‌ صورت هاي‌ ديگر زير، باعث‌ نايكساني‌ واژگان‌ خواهد شد و در بازيابي ‌اطلاعات‌ و ارجاعات‌ مشكلات‌ فراواني‌ را سبب‌ خواهد گرديد.
هگزا  دسيل‌تري‌متيل‌  آمونيوم‌ برميد
هگزادسيل‌تري‌متيل ‌ آمونيوم‌ برميد 
 و ده‌ها شكل‌ ديگر. بنابراين چندكلمه‌اي‌ بودن‌ بسياري‌ از اسامي‌تركيبات‌ شيميايي‌ و اهميت‌ فاصله‌ گذاشتن‌ يا بدون‌ فاصله‌ نوشتن‌ اين‌ كلمات‌ ‌بايد بدقت مد نظر قرار گيرد. توجه‌ داريم‌ كه‌ اين‌موضوع‌ با چسبيده‌ (سرهم‌) و يا جدانويسي‌ در رسم‌الخط كه‌ موضوع‌ بحث‌ پيشين‌ ما بود تمايزاتي‌ دارد.
 • صور مختلف نمايش تركيبات شيميايي

تركيبات شيميايي را علاوه بر نمايش‌ توسط نام‌، با فرمول ساختاري‌19 ، فرمول‌ مولكولي20 و شمارة‌ ثبت‌ شيميايي‌21 مي توان نمايش‌ داد

 نمايش‌هاي‌ پيكربندي‌22 و قرار گرفتن‌ اتم‌ها و استخلاف‌ها در موقعيت‌هاي‌ خاص‌ از مولكول‌، از قواعد ويژه‌اي‌ پيروي‌ مي‌كنند و نيز صورت هاي‌ مختلفي‌ از نمايش‌ براي‌ نشان‌ دادن‌ ساختارهاي‌ خطي‌ يا گستردة‌ تركيبات‌ شيميايي‌ وجود دارند. بعنوان‌ مثال‌ در مجموعة «چكيده نامه هاي شيمي» (CAS) بازيابي‌ اطلاعات‌ علاوه‌ بر نمايه‌نامة‌ نويسنده‌ توسط هفت‌ نوع‌ نماية‌ زير انجام‌ مي‌شود:
الف‌) نمايه‌نامة‌ موضوعي‌ عام ‌General subject Index
ب‌) نمايه‌نامة‌ مواد شيميايي ‌ Chemical subject Index
ج‌) نمايه‌نامة‌ فرمولي ‌ Formula Index
د) نمايه‌نامة‌ سيستم هاي‌ حلقه‌اي ‌ Index of ring systems
ه ) نمايه‌نامة‌ ثبت‌ اختراعات ‌Patent Index
و) راهنماي‌ نمايه‌اي ‌Index guide
ز) نمايه‌نامة‌ شماره‌هاي‌ ثبت‌ شيميايي
Chemical Registry Numbers Index

تركيبات شيميايي علاوه بر اين كه قابليت نمايش و كد گذاري به صورت هاي مختلفي را دارند، خواص فيزيكوشيميايي متعددي مانند نقطة جوش، نقطة ذوب، وزن مولكولي، ضريب شكست، ثابت دي الكتريك، ضريب قطبش پذيري، خواص تقارني، چگالي، ضريب گرانروي، كشش سطحي، حجم مولي، تركيب درصد، خواص طيفي و تعداد بسيار ي از خواص فيزيكو شيميايي ديگر را به خود وابسته مي سازند و هم از اين رو است كه در شيمي استفاده از انواع كتب مرجع، متداول تر از اصطلاحنامه ها است و حتي در برخي از اصطلاحنامه هاي شيمي برخي از اين خواص به چشم مي خورند][.

• جمع و مفرد
برخي از اسامي تركيبات شيميايي اشاره به يك دسته يا گروه از مواد دارند و برخي از آن ها بطور خاص به يك مادة ويژه مربوط مي شوند. به عنوان‌ مثال «آميد» يك‌ اسم‌ شيميايي‌ عام‌ است‌ و اشاره‌ به‌ يك‌ دسته‌ از تركيبات‌ شيميايي‌ دارد، در حالي‌ كه‌ «استون»‌ يك‌ اسم‌ شيميايي‌ خاص‌ است‌ و اشاره‌ به‌ يك‌ مادة‌ شيميايي ‌بخصوص‌ دارد. بنابراين در تدوين اصطلاحنامة شيمي بايد به اين نكته توجه نمود و از يك قرار داد ويژه و يكسان تبعيت كرد.
بحث جمع و مفرد در زبان هاي كنترل شده بحث دامنه داري است و اكثر متخصصان بر اين عقيده اند كه در تدوين اصطلاحنامه يا در نمايه سازي، همواره بايد از شكل مفرد استفاده نمود مگر اين كه اين كار به دلايل خاصي عملي نباشد.
در كار حاضر‌، تمامي‌ اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ كه‌ به‌ يك‌ مادة‌ خاص‌ تعلق‌ داشتند به‌ صورت‌ مفرد و تمامي‌ اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي‌ كه‌ به‌ يك‌ دسته‌ يا گروه‌ از مواد شيميايي‌ تعلق‌ داشتند به‌ صورت‌ جمع ‌آورده‌ شدند؛ مانند:
خاص عام
گالاكتوز شبه‌ هالوژن‌ها
متانول متانول‌كراون‌اترها
بنزن نوربورنادي‌ان‌كربونيل‌ها
اتا ن آمين هيدرازين‌مركاپتان‌ها
نئوبيم سيكلوسپورين‌مونوساكاريدها
هگزان كريپتات‌ها
هيدرازين سيكلودكسترين‌ها

براي‌ جمع‌ بستن‌ كلمات تا سرحد امكان‌ از علائم‌ جمع‌ فارسي‌ (ها) استفاده‌ كرديم‌. هرگاه ‌كلمه‌اي‌ انگليسي‌ به‌ فارسي‌ حرف‌نگاري‌ شده‌ بود، در جمع‌ بستن‌ با نشانة «ها» ، «ها» را به‌ صورت‌ جدا ازكلمه‌ ولي‌ نزديك‌ به‌ آن‌ آورديم‌ و در ساير موارد اصول‌ ويراستاري‌ را رعايت‌ نموديم؛ مانند:
كربونيل‌ها مبدلها
كريپتات‌ها مخلوطها
فنيل‌دي‌آمين‌ها مخزنها

• معادل انگليسي
همچنان كه متعاقباً شرح خواهيم داد، در ايجاد اصطلاحنامة شيمي از مجموعة واژگاني كه در بانك اطلاعات جامع مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران موجود بوده و در يك طرح پژوهشي به صورت تخصصي پردازش شده اند نيز استفاده كرده ايم و در ادامه نيز استفاده خواهيم كرد در اين طرح پژوهشي با استفاده از مراجع معتبر شيمي[به‌ تمام‌ كلمات‌ كليدي‌ فارسي‌، معادل‌ انگليسي ‌تخصيص‌ داده‌ شده است. همچنين در اين طرح پس‌ از تخصيص‌ معادل‌هاي‌ انگليسي‌ به‌ كلمات‌ كليدي‌ فارسي،‌ با استفاده از نرم افزار « سي دي اس/ آيسيس » با ايجاد نمايه‌نامة‌ كلمات‌ كليدي‌ لاتين،‌ معادل‌ فارسي‌ هر واژه، مقابل‌ آن‌ قرار گرفت، تا اگر به‌ يك‌ واژة‌ لاتين‌ دو معادل‌ فارسي ‌اختصاص‌ داده‌ شده،‌ مشخص‌ ‌گردد و معادل‌ مرجح‌ براساس‌ واژگان‌هاي‌ معتبر انتخاب ‌مي‌گرديد.

• يكسان سازي
با استفاده‌ از توانايي‌هاي‌ نرم‌افزار « سي دي اس/ آيسيس » كلمات‌ واحدي‌ كه‌ به‌ صورت هاي‌ املايي‌ مختلفي‌ ظاهر شده‌ بودند، به‌ يك‌ شكل‌ واحد يكسان‌ شدند؛ مانند:
انتروپي ‌ آنتروپي ‌ انترپي‌
متانول‌ متانل‌
اورانيم‌ اورانيوم ‌ارانيم ‌ارانيوم‌
آلومينيوم‌ آلمينيم‌ آلومينيوم‌
پرآيودات ‌ پريدات‌
بوتادين‌ بوتادي‌ ان‌
اسپكتروفلورومتري ‌اسپكتروفلوئورومتري‌
اسپكتروفتومتري‌ اسپكتروفوتومتري‌
كربنيل ‌كربونيل‌
در يكسان‌سازي‌ حرف‌نگاري‌ اسامي‌ تركيبات‌ شيميايي،‌ اصول‌ و قواعد شاخة‌ شيمي‌ مركز نشردانشگاهي‌ را ملاك‌ عمل‌ قرار داديم

سایت رشته صنایع شیمیایی...