از قلم تا کامپيوتر

اگر زمانی تعريف روزنامه نگار/ خبرنگار اين بوده که کسی از راه تهيه ی خبر و گزارش برای يک رسانه زندگی اش را تأمين کند، اکنون با فراهم شدن امکانات گوناگون انتشار در اينترنت و در دسترس بودن ابزار توليد و انتشار خبر برای جمع وسيعی از مردم جهان، ديگر چنان تعريف بسته ای برای خبرنگار وجود ندارد.

امروز بسياری از توليدکنندگان گزارش های خبری کسانی هستند که فقط به دليل علاقه ی شخصی و در کنار امور ديگرِ زندگی شان به تفنن گزارش هائی تهيه می کنند. به اين ها شهروند- خبرنگار می گويند و اين نوع کار به گزارش گریِ شهروندی شهرت و اعتبار پيدا کرده است.

اگر زمانی تعريف روزنامه نگار/ خبرنگار اين بوده که کسی از راه تهيه ی خبر و گزارش برای يک رسانه زندگی اش را تأمين کند، اکنون با فراهم شدن امکانات گوناگون انتشار در اينترنت و در دسترس بودن ابزار توليد و انتشار خبر برای جمع وسيعی از مردم جهان، ديگر چنان تعريف بسته ای برای خبرنگار وجود ندارد.

امروز بسياری از توليدکنندگان گزارش های خبری کسانی هستند که فقط به دليل علاقه ی شخصی و در کنار امور ديگرِ زندگی شان به تفنن گزارش هائی تهيه می کنند. به اين ها شهروند- خبرنگار می گويند و اين نوع کار به گزارش گریِ شهروندی شهرت و اعتبار پيدا کرده است.

وسعت و کاربرد استفاده از اينترنت در جهان معاصر چيزی نيست که احتياج به شرح و بسط زيادی داشته باشد. همين دوره ی کارآموزی که بر پايه ی اينترنت و ايميل بنا شده، نمونه ای از گستردگی کاربرد اين رسانه ی نو است.

همه ی ما به طور روزمره با اينترنت سر و کار داريم، ايميل مى زنيم، از حال و روز دوستانمان همزمان با وقوع حوادث زندگى آنها خبر مى گيريم، در بلاگ نگارى هامان گزارشگرى در باره ى خودمان را تجربه مى کنيم و در شبکه هاى اجتماعى مانند فيس بوک و تويیتر به طيف وسيع ترى از آدم ها و وقايع دسترسى مى يابيم.

اينترنت به عنوان يک رسانه ى خبرى هنوز در بسيارى از کشورها با مشکلات متعددى مواجه است. سرعت محدود و کنترل شبکه ى آن به دلائل گوناگون، اعم از اخلاقى، سياسى و فنى، و نيز هزينه هاى دسترسى به آن بر ميزان کاربرد اينترنت به عنوان رسانه ى اصلى ارتباطى تأثير منفى دارد، اما با وجود اين محدوديت ها تعداد کاربران اينترنت و مراجعان به سايت نشريات اينترنتى صدها برابرِ خوانندگان کتاب، روزنامه و مجله است.

البته با اين که حکومت ها و قدرت مداران مايل به محدود کردن و کنترل کاربرد اينترنت هستند اما نياز نهادهاى ادارى خود آنها به سيستم و شبکه ی اينترنت دست آنها را در اين زمينه می بندد. چرخشِ کار بانک ها و مؤسسات تجارى و نحوه ى ارتباط نهادهاى حکومتى با يکديگر، چه در داخل و چه بيرون از يک کشور، چنان با شبکه ی اينترنت گره خورده که ديگر عقب نشستن از آن و تعطيل اين جهان مجازى نه به مصلحت است و نه عملى.

اما روش های مختلف فيلترينگ برای بستن سايت های اينترنتی در بسياری جاها مورد استفاده است که تا حدودی هم در ايجاد مانع برای کاربران عادی اينترنت موفق بوده است. اما اين که اين روش ها تا چه اندازه قادر به سد راهِ کاربرانِ کنجکاو باشند بحث جداگانه ایست که به تناسب دانشِ آن کاربرها برای عبور از اين صافی ها متغير است.

نکته ى ديگرى که کاربرد اينترنت و نحوه ی استفاده از آن را تحت تأثير قرار می دهد حجم و وسعت امکانات اطلاعاتى در شبکه ى اينترنت است که هر چند در اساس ارزشی مثبت است، اما به دليل فراهم کردن گزينه هاى نامحدود براى کاربران از يک جانب می تواند اسبابِ سردرگمی آنها بشود و از طرف ديگر آنها را به افرادى کم حوصله و عجول تبديل مى کند که حاضر نيستند براى ماندن و پى گرفتن يک داستان وقت زيادى صرف کنند.

اما عليرغم همه ى مشکلاتِ فعلى، کاربُردِ اينترنت، به عنوان ابزار خبررسانى، روز به روز گسترش بيشترى پيدا مى کند و به ناچار گزارشگر جهان نو نيز بايد خود را با نيازهاى اين رسانه و شکل گزارش گرى در آن تطبيق دهد.

گستردگی استفاده از اينترنت دو نتيجه ی مرتبط با هم داشته است. يکی اين که مصرف و بازار خريد اطلاعات و گزارش ها گسترده تر شده و جمعيت عظيمی از مصرف کنندگان تازه به جمعيت های کوچک و محدود خوانندگان، شنوندگان و بينندگان خبرنامه ها افزوده شده و ديگر اين که به فراخور گسترش اين بازار، جمعيت توليدکنندگان خبر و گزارش نيز افزايش پيدا کرده است.

با فراهم شدن امکانات بسيار ارزانِ عکاسی، صدابرداری، و ضبط فيلم، که گاهی همه در يک دستگاه تلفن همراه خلاصه می شود، کار تهيه ی انواع گزارش از دست اهل حرفه و مدعيان قديمی روزنامه نگاری و خبرنگاری خارج شده و امروز هر کسی می تواند آنچه به نظرش اهميت گزارش شدن داشته باشد را مستقلا  تهيه و منتشر کند.

مشاهدات فردى و گروهىِ ما نشان مى دهد که در سال هاى اخير با رونق گرفتن نشريات اينترنتى کار مطبوعات چاپى با دشواری روبرو شده است. يکی از نمونه های مهم اين مساله تصميم روزنامه کريسچن ساينس مانيتور به تعطيلی نسخه ی چاپى اين نشريه بعد از صد سال انتشار آن بر کاغذ بود. نشريات ديگر هم به سرعت به طرف انتشار نسخه های آنلاين و جلب مشتريان قديمی به اين شکلِ تازه ی نشريه شان در حرکت اند.

شرکت اپل، که با آی پاد و آی تیونز آداب شنيدن و خريدن موسيقی را دگرگون کرده بود، با فرستادن آی پد به بازار، احتمالا اشتراک مجله و خواندن کتاب را هم متحول خواهد کرد. اگر اين تجربه موفق از آب درآيد، به زودی ما شاهد تعطيلی انتشار نسخه های چاپی بسياری از مجله ها نيز خواهيم بود.

آنچه نشريات چاپى را به طرف انتشار مجازى صفحاتشان بر اينترنت جلب مى کند، از يکسو کم هزينه تر بودن اين کار است و از سوى ديگر امکان سريعِ روزآمد کردن مطالب. حتا با بهترين و سريع ترين ماشین چاپ و سيستم توزيع هم در فاصله ى زمانى ای که يک روزنامه از محل انتشار تا دست روزنامه خوان طى مى کند، خبرهاى تازه ترى در نسخه ى اينترنتى همان روزنامه منتشر شده است.

بهترين نشانه ها از گسترش استفاده از اينترنت را در ايالات متحده مى توان ديد. براساس گزارشی در ميدياپست، بيش از ۱۲۳ ميليون آمريکائی در ماه مه سال ۲۰۱۰ به نسخه های اينترنتی روزنامه ها مراجعه کرده اند و به طور متوسط ۴۳ صفحه مطلب و در مجموع بيش از ۵ ميليارد و سيصد ميليون صفحه خبر و مقاله را بر روى اينترنت خوانده اند.

آماری از کاربرد اينترنت در جهان نيز نشان دهنده ی رشدی خيره کننده در جمعيت کاربران اين ابزار در سراسر جهان است. براساس اين آمار، در ۳۱ ژوئن ۲۰۱۰ نزديک به دو ميليارد نفر يعنی  بيش از ۲۸ درصد مردم جهان به اينترنت راه پيدا کرده اند. تنها در آسيا، جمعيت کاربران اينترنت به بيش از۸۲۵ میليون نفر رسيده است. نرخ رشد کاربران اينترنت از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ نزديک به ۴۴۵ درصد بوده است.

هر چند نوآوری های فنی هر روز راه های تازه ای برابر روزنامه نگاران قرار می دهد و عليرغم تنوع شکل های جمع آوری و انتشار خبر، براساس پژوهش ها، نحوه ی خوانش نشريات اينترنتى هنوز تا حد زيادى به خوانش نشريه های چاپى شباهت دارد.

معيارهای شناخته شده ی خبرنگاری مثل دقت در اطلاعات، حفظ بی طرفی نسبت به موضوع گزارش و رعايت انصاف نسبت به کسانی که در گزارش مورد اشاره اند، نه تنها پيش شرط گزارشگری حرفه ای است، بلکه شهروند- خبرنگارها هم، اگر قصد يا علاقه ی ادامه ی اين مسير را داشته باشند، برای جلب مخاطب و کسب اعتبار ناچار به مراعات ضوابط آن هستند. چه بخواهند گزارش شان را برای درج در نشريه يا پخش در رسانه ای عمومی بفرستد و چه برای انتشار در يک وبلاگ شخصی.

در مجموعه درس هایی که با عنوان «گزارشگری در زمانه ی اينترنت» فراهم شده هم به مبانی کلی روزنامه نگاری و هم به لوازم تازه ی اين کار و دستورالعمل های ساده برای استفاده از آنها خواهيم پرداخت.